१७. विलोम शब्द

विलोम शब्द

 

एक़-दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते है।



अक्सर     कभी कभार
अकाल    सुकाल
अगम   सुगम
अगला    पिछला
अग्र   पश्च
अग़्नि     जल
अघ    अनघ
अचर   चर
अजेय    जेय
अतल   वितल
अतुकान्त   तुकान्त
अत्यधिक   अत्यल्प
अन्धकार   प्रकाश
अथ    इति
अधः    उपरि
अदेय   देय
अधिकारी   अनाधिकारी
अधुनातन   पुरातन
अनुराग    विराग
अनुग्रह    विग्रह
अल्पायु   दीर्घायु
अतिथि   आतिथेय
अतिवृष्टि   अनावृष्टि
अधम    उत्तम
अधिक   न्यून
अनाथ    सनाथ
अनुज   अग्रज
अनुलोम    प्रतिलोम
अनुपस्थित    उपस्थित
अनुमति देना   मना करना
अनिवार्य   वैकल्पिक
अनित्य   नित्य
अनुग्रह   विग्रह
अनेक एक
अनैक्य ऐक्य
अनुकूल   प्रतिकूल
अनुरक्ति   विरक्ति
अपमान   सम्मान
अपना   पराया
अपेक्षा   उपेक्षा
अभिज्ञ   अनभिज्ञ
अभिमान   नम्रता
अमर    मर्त्य
अमृत   विष
अमावस्या    पूर्णिमा
अल्प   अधिक
अल्पसंख्यक   बहुसंख्यक
अर्पित   गृहीत
अर्जन   वर्जन
अर्थ   अनर्थ
अर्थी   प्रत्यर्थी
अवनि   अम्बर
अर्वाचीन    प्राचीन
अवनति    उन्नति
अवर    प्रवर
अस्त    उदय
अस्वस्थ   स्वस्थ
अंगीकार   अस्वीकार
अज्ञ    विज्ञ
अंत  अनंत
अन्तरंग    बहिरंग
अंतर्मुखी   बहिर्मुखी 
अन्तर्द्वन्द्व   बहिर्द्वन्द्ध 
अश्रु    हास


आग्रह   दुराग्रह
आग्रही  दुराग्रही
आकर्षण  विकर्षण
आकाश   पाताल 
आकुंचन   प्रसारण 
आगम    लोप
आगामी   गत
आगामी    विगत
आचार    अनाचार
आच्छादित   अनाच्छादित
आतुर    अनातुर
आदर    अनादर
आदर्श   यथार्थ
आदत्त   प्रदत्त
आदान   प्रदान
आदि    अंत
आदिष्ट   निषिद्ध
आधार   निराधार
आधुनिक   प्राचीन
आभ्यन्तर   बाह्रय
आना   जाना
आमिष    निरामिष
आजादी  गुलामी
आर्द्र   शुष्क
आय    व्यय
आयात   निर्यात
आरंभ    अंत
आरोह    अवरोह
आलस्य   स्फूर्ति
आलोक   अंधकार
आविर्भाव   तिरोभाव
आवश्यक   अनावश्यक
आवृत   अनावृत
आहान   विसर्जन
आहार   निराहार
आशा   निराशा
आस्तिक    नास्तिक
आसक्त   अनासक्त
आस्था   अनास्था
आश्रित    निराश्रित



 

इच्छा      अनिच्छा 
इष्ट         अनिष्ट
इच्छित    अनिच्छित 
इहलोक    परलोक 
 इति        अथ 
इसका    उसका 
इकट्ठा     अलग
 

 ई

ईमान - बेईमान
ईमान - बेईमानदार
ईर्ष्या प्रेम
ईषत अलम
ईश अनीश


उदात्त अनुदात्त
उधार नकद
उन्नति अवनति 
उदघाटन समापन
उन्मीलन निमीलन
उत्तरायण दक्षिणायन
उर्ध्व निम्न
उऋण ऋण
उन्मुख विमुख
उद्यम निरुद्यम
उपस्थित अनुपस्थित
उत्तीर्ण अनुत्तीर्ण
उपचार अपचार
उपमेय अनुपमेय
उपमा अनुपमा
उपाय निरुपाय
उपयोग दुरूपयोग
उत्तम अधम
उग्र सौम्य
उपसर्ग प्रत्यय
उर्ध्वगामी अधोगामी
उपकार अपकार
उदार अनुदार
उदय अस्त
उधार नकद
उत्थान पतन
उत्कर्ष अपकर्ष
उत्तर दक्षिण
उद्यमी आलसी
उर्वर ऊसर
उद्धत विनीत
उदयाचल अस्ताचल
उधार नकद


ऊपर ऊपर
ऊँच नीच

एड़ी      चोटी   
एकता    अनेकता 
एकत्र    विकर्ण
एक        अनेक
एकल    बहुल 
एकाग्र    चंचल 

 ऐ

ऐहिक   पारलौकिक
एेतिहासिक  अनैतिहासिक
ऐसा   वैसा
ऐहिक   पारलौकिक
ऐश्वर्य    अनैश्वर्य
ऐक्य   अनैक्य


ओ 


ओजस्वी   निस्तेज


औपचारिक    अनौपचारिक
औचित्य   अनौचित्य
औपन्यासिक   अनौपन्यासिक

कल   आज
कलंक   निष्कलंक
कार्य   अकार्य
कठिन    सरल
क्रूर   अक्रूर
कुकृति   सुकृत्य
कलुष    निष्कलुष
कुख्यात    विख्यात
कनिष्ठ   ज्येष्ठ
कपूत    सपूत
कृष्ण    शुक्ल
कुसुम    वज्र
कदाचार   सदाचार
कसूरवार   बेकसूर
कटु   मधुर
क्रिया   प्रतिक्रिया
कृतज्ञ    कृतघ्न
कड़वा    मीठा
क्रुद्ध    शान्त
क्रय   विक्रय
कर्म   निष्कर्म
कीर्ति   अपकीर्ति
कुरूप   सुरूप
करुण    निष्ठुर
कायर    निडर
कृत्रिम   प्रकृत
कर्मण्य    अकर्मण्य
कोप    कृपा
कठोर   कोमल
कपटी   निष्कपट
क्रोध   क्षमा
कृपण   दाता

 

खल     सज्जन
खरा     खोटा
खगोल    भूगोल
खाद्य     अखाद्य
खिलना    मुरझाना
खीझना    रीझना
खुशी   गम
खेद  प्रसन्नता
ख्यात   कुख्यात
खुला   बन्द
खंडन  मंडन

गगन        पृथ्वी 
गमन      आगमन
गद्य    पद्य
गणतन्त्र   राजतन्त्र
गत    आगत
ग़म    खुशी
गर्मी     सर्दी 
गरल    सुधा
गरीब    अमीर
गहरा     छिछला 
ग्रस्त    मुक्त
ग्राम्य      शिष्ट
ग्राह्य       त्याज्य
गीला    सूखा
गुण      दोष
गुण     अवगुण
गुप्त    प्रकट   
गुरु     शिष्य    ( ? ) 
गृहस्थ     संन्यासी
गृही     त्यागी
गृहीत  त्यक्त
गेय   अगेय
गोचर    अगोचर
गम्भीर   वाचाल 

घटना     बढ़ना  
घन       तरल
घरेलू      बाहरी 
घात      प्रतिघात
घृणा     प्रेम

चढाव    उतार  
चतुर     मूढ़
चर    अचर
चल        अचल
चाह      अनचाह
चिन्मय   जड़
चिर      अचिर
चिरन्तन      नश्वर 
चेतन       अचेतन
चोर       साधु
चंचल      स्थिर 

 छ

छली      निश्छल  
छाँह     धूप
छूत     अछूत 


 

जड़     चेतन 
जन्म    मृत्यु 
जल      स्थल 
जल्द    देर
जय     पराजय
जटिल     सरल
जवानी   बुढ़ापा
ज्वार   भाटा 
ज्येष्ठ    कनिष्ठ  
ज्योति     तम 
ज्योतिर्मय    तमोमय
जागरण    निद्रा
जाग्रत   सुषुप्त
जागृति      सुषुप्ति 
जाड़ा      गर्मी
जाति     कुजाति
जातीय   विजातीय 
जीत     हार 
जीवन   मरण
जीवित    मृत
जेय     अजेय
जोड़      घटाव
जंगम   स्थावर





 
झूठ      सच
झोपड़ी      महल

तम   आलोक
तरल    ठोस
तरुण  वृद्ध
ताप      शीत
ताना    भरनी
तामसिक     सात्त्विक
तारीफ    शिकायत
त्याज्य     ग्राह्य
तिमिर    प्रकाश
तिक्त     मधुर
तीव्र     मन्द
तीक्ष्ण      कुंठित
तुच्छ     महान
तुकान्त    अतुकान्त
तुल      अतुल
तृषा      तृप्ति
तृष्णा       वितृष्णा
तृप्त        अतृप्त 


थलचर   जलचर
थोड़ा      बहुत
थोक     फुटकर

दक्षिण   वाम 
दयालु     निर्दय 
दाता   याचक
दानव    देव
दानी      कंजूस
दास      स्वामी
दिन     रात
दिवा     रात्रि
दीर्घकाय   कृशकाय
दुर्जन     सज्जन
दुर्गन्ध   सुगन्ध
दुर्दान्त      शांत
दुर्बल    सबल
दुराचारी   सदाचारी
दुराशय       सदाशय
दुरुप्रयोग     सदुप्रयोग
दुष्ट       सज्जन
दुःशील      सुशील
दूषित    स्वच्छ
दृढ      विचलित
दृश्य   अदृश्य
देय     अदेय
देव      दानव
दोष     गुण
दोषी     निर्दोषी

धनी       निर्धन
धरा   गगन
ध्वंस     निर्माण
धर्म      अधर्म
धीर      अधीर
धूप    छाँव
धृष्ट      विनीत

नकल    असल
नकली     असली
नकरात्मक     सकरात्मक
नख     शिख
नगद    उधार
नगर    ग्राम
नमक हराम    नमक हलाल
नया     पुराना
नरक    स्वर्ग  
नश्वर     शाश्वत
नागरिक   ग्रामीण
नास्तिक    आस्तिक 
नाम     अनाम
निकट   दूर
निर्माण    विनाश
निर्दोष    सदोष
निर्लज्ज    सलज्ज
नित्य     अनित्य
निर्दय    सदय
निर्धन      धनी
निडर      कायर
निर्मल    मलिन
निरर्थक     सार्थक
निरक्षर    साक्षर
निरामिष    सामिष
निराकार    साकार
निराशा    आशा 
निन्दा     स्तुति
निन्द्य      वन्द्य
निष्काम     सकाम
निषिद्ध     विहित
निश्छल    छली
निश्चेष्ट      सचेष्ट
निषेध    विधि
निद्रा     जागरण
निर्गुण    सगुण
निर्जीव    सजीव
नीरस     सरस
नूतन      पुरातन
न्याय    अन्याय
न्यून     अधिक
नेक    बद
नेकी     बदी
नैतिक      अनैतिक
नैसर्गिक   कृत्रिम

पठित    अपठित
पवित्र       अपवित्र 
पतन   उत्थान
पतनोन्मुख    विकासोन्मुख 
पता   खोज
पतिव्रता   कुलटा 
परकीय     स्वकीय  
परतंत्र     स्वतंत्र  
परमार्थ    स्वार्थ   
पराया   अपना 
पराजय   जय 
परिश्रम  विश्राम 
पक्ष     विपक्ष 
पाप   पुण्य
पालक   संहारक
प्रकट   गुप्त
प्रख्यात   अख्यात
प्रमुख    गौण
प्रलय    सृष्टि
प्रधान      गौण
प्रतिकूल    अनुकूल
प्रत्यक्ष   परोक्ष
प्रकाश    अंधकार
प्रजा   राजा

प्रश्न     उत्तर
प्रयोग     अप्रयोग
प्रवृत्ति     निवृत्ति
प्रसाद     विषाद
प्रमुख     सामान्य
प्रशंसा     निन्दा
प्रज्ञ     मूढ़  
प्रातःकाल     सायंकाल
प्रारम्भिक    अन्तिम
प्राचीन   नवीन
प्राकृतिक     कृत्रिम
पाश्चात्य    पौर्वात्य
पात्र     कुपात्र
पाप  पुण्य
पानी    आग
प्रेम      घृणा
पुरस्कार   दण्ड
पुरातन   नवीन
पुण्य    पाप
पुष्ट   अपुष्ट

पूर्ण     अपूर्ण
पूर्व  अपूर्व
पूर्व    उत्तर  (संधि के पद)
पूर्व   पश्चिम ( दिशा )
पूर्ववत    नूतनवत
पूर्ववर्ती     परवर्ती
पूर्णता   अपूर्णता
पूर्णिमा   अमावस्या
पण्डित    मुर्ख

 फ

फल    निष्फल
फायदा     नुकसान
फूलना    मुरझाना

 

बढ़िया    घटिया 

बद   नेक   
बद्ध   मुक्त
बर्बर    सभ्य 
बलवान्    बलहीन
बहिरंग   अन्तरंग
बहिष्कार   स्वीकार
बाढ़     सूखा
बाढ़ग्रस्त     सूखाग्रस्त
बाह्य   अभ्यन्तर 
बुरा   अच्छा   
बुराई     भलाई 
बैर     प्रीति
बन्धन    मुक्ति

भद्र   अभद्र
भय    निर्भय
भला    बुरा
भारी    हल्का
भाव   अभाव

भिखारी     दाता
भूगोल   खगोल
भूत   भविष्य
भूलोक    द्युलोक
भेद    अभेद
भोग्य    अभोग्य 

भोगी   योगी
भौतिक    आध्यात्मिक

मर्त्य    अमर
मधुर     कटु
मनुज   दनुज
मरण        जीवन
मलिन     निर्मल
महात्मा     दुरात्मा
मसृण    अमानवीय
मान    अपमान
मानक    अमानक
मानव     दानव
मानवता    दानवता
मालिक      नौकर
मितव्यय     अपव्यय
मिथ्या    सत्य
मित्र    शत्रु
मिलन   विरह  
मीठा     कड़ुवा
मुख      पृष्ठ
मुनाफा     नुकसान
मूक     वाचाल
मृत    जीवित
मृदुल    कठोर
मृदुल   रुक्ष
मेहनती   आलसी
मोक्ष      बंधन
मौखिक    लिखित
मंगल       अमंगल

यथार्थ कल्पित 
यश अपयश
योग वियोग 

योगी भोगी

रचना    ध्वंस
रत   विरत
रक्षक    भक्षक
राग   द्वेष
रागी    विरागी
राजतन्त्र   जनतन्त्र
राजा   रंक

रात   दिन
रात्रि   दिवस
राम    रावण
रिक्त   पूर्ण
रुग्ण   स्वस्थ
रूपवान्   कुरूप
रंगीन   बेरंग

लघु       गुरु
लाभ     हानि
लायक    नालायक
लिखित    अलिखित
लिप्त    अलिप्त
लुप्त     व्यक्त
लेन    देन
लौकिक    अलौकिक
लौह    स्वर्ण

 

वक्र    सरल
वन    मरु
वन्य    पालित
वरदान   अभिशाप
वसंत    पतझर
वादी    प्रतिवादी
विक्रय   क्रय
विकास    ह्रास
विकीर्ण     संकीर्ण
विकर्ष  आकर्ष
विख्यात   कुख्यात
विजय     पराजय
विधवा    सधवा
विधि    निषेध
विजय   पराजय
विद्वान    मूर्ख
विनाश     निर्माण
विनीत      उद्धत
विपद    सम्पद
विपत्ति   सम्पत्ति
विपन्न    सम्पन्न
विमुख    सम्मुख
वियोग    मिलन
वियोग    संयोग
विरत     निरत
विरह    मिलन
विरोध   समर्थन
विशालकाय    लघुकाय
विशालकाय   क्षीणकाय
विशुद्ध   दूषित
विशिष्ट    साधारण
विशिष्ट    सामान्य
विशेष   सामान्य
विश्लेषण    संश्लेषण
विश्वास    अविश्वास
विष    अमृत
विषम    सम
विषाद     आहद
विस्तृत   संक्षिप्त
विस्तार    संक्षेप
विसर्जन   सर्जन
विसर्जन    अहान 
विवाद    निर्विवाद
वीर    कायर
वृद्ध     तरुण
वृद्धि     ह्रास
वृष्टि   अनावृष्टि
वैतनिक   अवैतनिक
वैमनस्य    सौमनस्य
व्यस्त    अव्यस्त
व्यस्त      अकर्मण्य
व्यर्थ     अव्यर्थ ( Saarthak)
व्यय    आय
व्यवहारिक  अव्यावहारिक
व्यास     समास

शकुन   अपशकुन
शत्रु   मित्र
शयन      जागरण 
शासक   शासित
शान्ति   क्रान्ति
शिक्षित      अशिक्षित
शीत       उष्ण
शुभ  अशुभ
शुष्क     आर्द्र
शुक्ल   कृष्ण
शूर        कायर
शोषक    पोषक
श्र्वेत     श्याम
श्रव्य  दृश्य
श्रीगणेश    इतिश्री
श्लील      अश्लील
श्रद्धा    घृणा
श्यामा     गौरी

षंड    मर्द 
षंडत्व   पुंसत्व

 

सकर्म     निष्कर्म
सकाम   निष्काम
सक्रिय    निष्क्रय
सखा    शत्रु
सगुण   निर्गुण
सच    झूठ
सजल   निर्जल
सज्जन   दुर्जन
सजीव   निर्जीव
सत्कर्म     दुष्कर्म
सत्कार    तिरस्कार
सदय     निर्दय
सदाचार    दुराचार
सदाशय   दुराशय
सनाथ अनाथ
सफल असफल
सफल    विफल
सबल  निर्बल
सबाध    निर्बाध
सभ्य    असभ्य
सभय    निर्भय
सम    विषम
समष्टि   व्यष्टि
सम्मान   अपमान
सम्मुख   विमुख
समाज    व्यक्ति
समास   व्यास
समूल    निर्मल
सरल    कठिन
सरस    नीरस
सलज्ज    निर्लज्ज
सविकार  निर्विकार
सशंक  निश्शंक
सहयोगी    प्रतियोगी
सक्षम    अक्षम
साकार   निराकार
सादर    निरादर
साधु    असाधु
सापेक्ष    निरपेक्ष
सामान्य    विशिष्ट
सावधान  असावधान
साक्षर    निरक्षर
सार्थक   निरर्थक
सुकर्म    कुकर्म
सुकाल    अकाल
सुख   दुःख
सुगम   दुर्गम
सुगंध  दुर्गन्ध
सुजन     दुर्जन
सुदूर     अदूर
सुन्दर    असुंदर
सुपथ   कुपथ
सुपुत्र    कुपुत्र
सुबह     शाम
सुमति   कुमति
सुलभ  दुर्लभ
सुर    असुर
सुधा    गर्ल
सुपरिणाम    दुष्परिणाम
सुभग     दुभग
सुसंसगति    कुसंगति
सुशील   दुःशील
सृष्टि     प्रलय
सोना     चांदी
सोना   जागना
सौभाग्य    दुर्भाग्य
सौम्य   असौम्य
संकल्प   विकल्प
संकीर्णि   विस्तीर्ण
संकोच   असंकोच
संगत    असंगत
संग    निःसंग
संघटन   विघटन
संतोष   असंतोष
संन्यासी   गृहस्थ
संधि   विच्छेद
सन्धि   विग्रह
संयोग    वियोग
संक्षेप   विस्तार
स्वस्थ   अस्वस्थ
स्वदेश    विदेश
स्वजाति    विजाति
स्वतन्त्रा    परतन्त्रा
स्तुति     निन्द
स्मरण    विस्मरण
स्वधर्म    विधर्म
स्वल्पायु    चिरायु
स्थूल     सूक्ष्म
स्वामी   सेवक
स्वार्थ   निस्वार्थ
स्थिर    चंचल
स्वप्न     जागरण
स्मरण     विस्मरण
स्वदेशी   परदेशी
स्वकीया    परकीया
स्वर्ग    नरक
स्वीकृत     अस्वीकृत
स्वदेश    विदेश
स्वाधीन    पराधीन
स्तुति       निंदा

 ह 

हर्ष    शोक
ह्स्व    दीर्घ
हार     जीत
हास     रुदन
हित     अहित
हिंसा     अहिंसा
हँसना    रोना

क्ष

क्षमा   क्रोध
क्षमा    दण्ड
क्षर    अक्षर
क्षणिक   शाश्वत
क्षम्य     अक्षम्य
क्षुद्र   महत
क्षुद्र     विशाल

ज्ञ

ज्ञान      अज्ञान

to be continued......